تبریز

ارسباران ارسباران نام منطقه‌ای کوهستانی در استان آذربایجان شرقی است و یکی از زیباترین مناطق شمال غرب کشور به‌ حساب می‌آید. جنگل ارسباران در کل وسعتی در حدود ۸۰ هزار و ۴۲۷ متر دارد که در کناره جنوبی رود ارس گسترانده شده است و دارای ویژگی‌های طبیعی و حیوانی زیادی است. این منطقه زیبا در سال ۱۹۷۶ میلادی به عنوان ذخیره گاه زیست کره معرفی شده است که تحت تاثیر اقلیم مدیترانه‌ای قرار دارد.

ییلاق‌های زیبا و طبیعت بکر و بی‌نظیر این منطقه باعث شده است که پتانسیل بالایی در حوزه گردشگری داشته باشد و با توجه به اینکه این منطقه محافظت شده است اما در شهر‌ها و روستاهای مختلف اطراف این جنگل نیز هتل‌های گوناگونی وجود دارد که گردشگران برای اقامت می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند و سفر تابستانه بی‌نظیری را در این منطقه داشته باشند.

ائل گلی (که قدیم آن را شاه گلی می‌نامیدند) استخر بزرگی به مساحت ۵۴ هزار و ۶۷۵ متر مربع است. در وسط این استخر عمارتی زیبا قرار گرفته که زیبایی آن را دوچندان کرده است. این عمارت کلاه‌فرنگی، هشت ضلعی بوده و در سال ۱۳۴۶ توسط شهرداری تبریز ساخته شده است. قبل از آن به جای این عمارت مقاوم، یک بنای خشتی بود و شهرداری وقت تصمیم بر تخریب آن و ساخت عمارت فعلی را کرد. امروزه عمارت ائل گلی به عنوان تالار پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گردشگاه یکی از برترین تفرجگاه‌های تبریز است.

عمق این دریاچه ۱۲ متر است و در طول سال پرآب بوده و در آن قایقرانی هم انجام می‌شود. گفته می‌شود این مکان در دوران آق قویونلوها ایجاد و در زمان صفویان گسترش یافته است. در کنار این گردشگاه، لونا پارک هم وجود دارد که می‌تواند بازدید از ائل گلی را برای کودکان جذاب‌تر کند. هتل پارس هم در نزدیکی ائل گلی واقع شده و چشم‌انداز بسیار زیبایی بر این مکان دارد.

بنای اولیه‌ی ارگ تبریز بین سال‌های ۷۱۸ تا ۷۳۹ هجری قمری ساخته شد تا در صحن مسجد علیشاه، آرامگاه بزرگی ساخته شود. البته با فرو ریختن سقف این بنا و فوت علیشاه، ساخت آن ناتمام ماند و بعدها در زمان جنگ ایران و روسیه و جنگ ایران و انگلیس، محوطه‌ی آن را به سرعت به ارگی نظامی تبدیل کردند. عباس میرزا هم در دوران قاجار دستور داد تا در محوطه‌ی ارگ، سربازخانه، ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران، کارخانه‌ی ریخته‌گری و توپ‌ریزی ساخته شود. زمانی که روس‌ها در دوران مشروطه به تبریز حمله کردند، ارگ مرکز مدافعان تبریزی بود. مدافعان توپی را بالای ارگ گذاشتند تا هنگام دفاع از آن استفاده کنند.

زمانی که تبریز سقوط کرد، قوای روس دیوار ارگ را به توپ بستند. در دوران پهلوی قسمت‌های اضافه شده به ارگ تخریب شد و بعد از انقلاب اسلامی هم، متاسفانه بخش‌هایی از آن از بین رفت. امروزه تنها دیواره‌ی جنوبی ارگ به جا مانده است اما اگر مسئولان باز هم غفلت کنند، دیگر اثری از این بنا در قلب تبریز بر جای نخواهد ماند؛ این روزها به دلیل خاک‌برداری در نزدیکی آن، باعث تهدید ارگ تبریز شده و احتمال تخریب و آسیب دیدن آن وجود دارد. این بنا در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ با شماره‌ی ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

موزه «کارتون یا کاریکاتور» تبریز، نخستین موزه کارتون در سطح قاره آسیا و پنجمین موزه در سطح جهان است.که در اسفند ماه ۱۳۸۵ و در بخش غربی «خانه هنر» تبریز تأسیس شده است. بنای این مجموعه در سال ۱۳۱۸ شمسی و همزمان با کاخ شهرداری تبریز در زیر بنایی به وسعت ۲۸۶۰ مترمربع ساخته شده است.

و بعد از چند بار تغییر کاربری نهایتا در سال ۱۳۸۵ برای استقرار موزه کارتون تبریز استفاده شده است. این ساختمان تاریخی پیش از این به عنوان کتابخانه ملی تبریز مورد استفاده قرار گرفته و در سال ۱۳۷۸ هجری‌شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد کبود یا مسجد جهانشاه از مساجد تاریخی تبریز است که قدمت آن به دوران قراقویونلوها (قرن نهم هجری) بازمی‌گردد. کاشی‌کاری بی‌نظیر آبی رنگ و معرق این مسجد باعث شده که آن را فیروزه‌ی جهان اسلام بنامند.این نام در یکی دیگر از مساجد که در ارمنستان قراردارد نیز به کار رفته بنای اصلی مسجد کبود آجری است و دو گنبد دارد: گنبد اصلی و گنبد جنوبی. به علاوه‌ی این دو گنبد بزرگ‌تر، ۷ گنبد کوچک‌تر وجود دارد که روی سقف شبستان‌های جانبی در شرق و غرب صحن اصلی و ورودی مسجد قرار دارند.

در بخش جنوبی مسجد، یعنی جنوب صحن کوچک سردابه‌ای وجود دارد که هنگام بازسازی مسجد، در آن دو مقبره کشف شده است. احتمال می‌رود این مقبره‌ها مربوط به جهانشاه و همسر او باشد، با این حال این قبرها خالی هستند. این اثر در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ با شماره‌ی ۱۶۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

موزه‌ی قاجار در محل خانه‌ی امیرنظام گروسی تاسیس شده است و در محله‌ی ششگلان تبریز قرار دارد. امیرنظام گروسی پیشکار ناصرالدین شاه بود و در همان دوران دستور ساخت این خانه را داد. سازمان میراث فرهنگی این خانه را در سال ۱۳۷۰ خرید و با شماره‌ی ۱۷۴۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این عمارت در دو طبقه ساخته شده است.ایوان آن ۱۶ ستون دارد و سرستون‌های آن یکی از زیبایی معماری این بنا است. شیشه‌های رنگی پنجره‌های مشبک آن، زیبایی عمارت را دوچندان کرده است.

زیرزمین خانه‌ی امیرنظام حوض‌خانه‌ای بزرگ دارد و نشان‌دهنده‌ی اصالت و معماری زیبای قجری آن است. در طبقه‌ی اول این عمارت ۷ تالار به نام‌های تالار سکه، بافته، چینی، آبگینه، فلزات، موسیقی و تالار خاتم است. در زیرزمین نیز تالارهای سنگ، اسلحه، رجال و فرامین، معماری و شهرسازی، قفل و تالار فانوس قرار دارد. حیاط این عمارت نیز بسیار باصفا بوده و حوض بزرگ و درختان و گل‌های باغچه در فصل بهار بسیار دیدنی است. عمارت امیرنظام گروسی در سال ۱۳۷۰ با شماره‌ی ۱۷۴۹ در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازار قدیمی تبریز بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده‌ی جهان است که در مرداد سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بازار تبریز حدود ۳۰۰ سال پیش در سال ۱۱۹۳ بعد از وقوع زمین‌لرزه‌ی تاریخی تبریز توسط نجفقلی خان دنبلی بازسازی شد. این بازار بازارچه‌ها، دالان‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروان‌سراهای متعددی دارد و به دلیل قرار گرفتن تبریز در مسیر جاده‌ی ابریشم، بازار این شهر هم بسیار پررونق بود. بازار تبریز ۵۵۰۰ باب حجره و مغازه دارد و کسبه در ۴۰ گونه شغل، در این حجره‌ها مشغول کسب و کار هستند.

تاریخ ساخت دقیق این بنا مشخص نیست، اما اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد از سده‌ی چهارم هجری بازار تبریز وجود داشته است. بازار تاریخی تبریز در مرکز این شهر واقع شده و از شرق به عالی قاپو (مجموعه کاخ‌های ولیعهدنشین)، از سمت غرب به مسجد جامع منتهی شده است. یکی از ویژگی‌های تیمچه‌‌ها و سراهای این بازار سه طبقه بودن آن‌ها است که از طبقه‌ی زیرین به عنوان انبار کالا، از طبقه‌ی دوم به عنوان تجارتخانه و از طبقه‌ی سوم برای استراحت استفاده می‌کردند. بازار قدیمی تبریز در ۲۵ شهریور سال ۱۳۵۴ به شماره‌ی ۱۰۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مقبره‌الشعرا در محله‌ی سرخاب تبریز واقع شده و یکی از گورستان‌های تاریخی این شهر است. طبق اسناد تاریخی، این قبرستان قبل از قرن هشتم هجری وجود نداشت. این گورستان در گذشته نام‌های مختلفی داشت که از آن جمله می‌توان به حظیره‌الشعرا، حظیره‌القضاه و قبرستان سرخاب اشاره کرد. بعد از زلزله‌های سال‌های ۱۱۹۳ و ۱۱۹۴ هجری قمری، این قبرستان متروک شد. اما چون شاعران و عارفان زیادی در آن مدفون هستند و از این حیث از اهمیت زیادی برخوردار است، در شهریور ۱۳۵۰ شمسی مسابقه‌ای توسط روزنامه‌ی اطلاعات، کیهان و مجله‌ی یغما برگزار شد تا بهترین طرح پیشنهادی برای احداث بنای یادبود برای مقبره‌الشعرا انتخاب شود.

در نهایت طرح «غلامرضا فرزان‌مهر» انتخاب شد و اجرای آن را آغاز کردند. امروزه این بنای یادبود، به یکی از نمادهای تبریز بدل شده است. در این بنا بیش از ۴۰۰ شاعر، عارف و مردان بنام کشور و همسایگان ایران، از بیش از ۸۰۰ سال پیش دفن شده‌اند؛ از این افراد می‌توان به حکیم اسدی طوسی، خاقانی شروانی، شاپور نیشابوری، قطران تبریز، همام تبریزی، لسانی شیرازی، ثقه‌الاسلام تبریز، سید محمد حسین شهریار و … نام برد. این بنا در حوالی تکیه‌ی حیدر در تقاطع خیابان ثقه‌الاسلام و عارف در سمت شرقی بقعه‌ی سید حمزه و مقبره‌ی قائم مقام و ملاباشی قرار دارد. مقبره‌الشعرا با شماره‌ی ۲۵۱۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد جامع تبریز هم یکی دیگر از دیدنی‌های تاریخی این شهر است که قدمت آن به دوران سلجوقی می‌رسد. از ابتدای ساخت این مسجد، مسجد جامع شهر بود. در کتیبه‌های قدیمی از این مسجد با نام «مسجد جامع کبیری» یاد می‌شود. شبستانی بزرگ قدیمی‌ترین قسمت این مسجد است که بر فراز ستون‌های هشت‌گوش آجری آن، طاق و گنبدهایی دارد که نمایی بسیار زیبا به این قسمت بخشیده است.

در دوره‌ی ایلخانان مغول مسجد جامع تعمیر شد و بخش‌هایی نیز به آن افزودند. محراب رفیع این مسجد که گچ‌کاری شده، در همین دوران ساخته شده است. زمانی که آق‌قویونلوها در آذربایجان حکومت می‌کردند، زن اوزون حسن، «سلجوق‌شاه بیگم» گنبدی رفیع به مسجد (در قسمت شمالی) افزود که با کاشی‌کاری های معرق زینت داده شده بود. امروزه هنوز هم گوشه‌هایی از کاشی‌کاری های آن دیده می‌شود. در سال ۱۱۹۳ هجری زمین‌لرزه‌ای سهمگین تبریز را لرزاند و باعث شد مسجد جامع نیز آسیب جدی ببیند.

در زمان قاجار بنای کنونی مسجد و پایه‌ها و پوشش تاق آن توسط «حسینقلی خان دنبلی» ساخته شد. مسجد جامع یا مسجد جمعه تبریز قبلا یک ایوان بود اما بعدها به دو ایوانه تبدیل شد. این مسجد در انتهای بازار تبریز، ضلع جنوبی مدرسه‌س طالبیه و بین مسجد حجه‌الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله‌اوغلی قرار دارد. مسجد جامع تبریز در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ به شماره‌ی ۱۷۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

خانه پروین اعتصامی، مشهورترین شاعر زن ایران، در تبریز قرار دارد که مربوط به دوره پهلوی اول است،این خانه در محله ششگلان تبریز واقع شده و به ثبت ملی ایران رسیده است زمانی که پروین در قید حیات بود تنها یک دیوان از او منتشر شد و دومین نوبت چاپ دیوان او با مرگ نا به هنگامش مصادف شد.

دیوان اشعار پروین دارای ۶۰۶ شعر شامل اشعاری در قالب‌های مثنوی، قطعه و قصیده است. این بانوی بزرگ شعر فارسی، در سن ۳۵ سالگی به دلیل بیماری حصبه درگذشت و در حال حاضر در حرم فاطمه معصومه در آرامگاه خانوادگی‌اش به خاک سپرده‌شده است.

کندوان در شهر اسکو واقع شده و فاصله‌ای حدود ۲ ساعته با شهر تبریز دارد. مردم کندوان خانه‌های خود را درون صخره‌های سنگی ساخته‌اند و قدمت آن نیز به ۶ هزار سال پیش باز می‌گردد. دلیل نامگذاری کندوان شباهت آن به‌کندوی عسل بوده اما باید بدین نکته نیز توجه داشت که واژه ‘کند’ در زبان آذری به معنای روستا است و شاید این موضوع نیز در نام‌گذاری کندوان تاثیرگذار بوده است.

البته گاهی به این روستا کندجان نیز گفته می‌شود. این اثر در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

کلیسای سنت استپانوس که با نام کلیسای استفانوس مقدس نیز شناخته می‌شود، طبق گفته برخی در اوایل دوران مسیحیت تاسیس شده است. برخی دیگر نیز زمان ساخت کلیسا را مربوط به دوره صفویه می‌دانند. شیوه معماری، مصالح و تزیینات داخلی، همگی شبیه به معماری ارمنی است که به‌ قرن‌های چهارم تا ششم تعلق دارد و در کلیساهایی نظیر طاطائوس می‌توان آن را دید. کلیسای سنت استپانوس در یک دره واقع شده است و اطراف آن را کوه‌ها و چندین درخت پوشانده‌اند. این بنا شامل هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه‌ای سنگی است که در کل ساختاری قلعه‌مانند به آن می‌دهد.

این کلیسا در وسط دیوار غربی خود دربی چوبی دارد که آن را آهن‌کوبی و پایه‌های طرفین و طاق آن را با دقت سنگ‌تراشی کرده‌اند. در این بخش شاهد نقش برجسته‌ای از مریم مقدس و کودکی حضرت عیسی (ع) نیز هستیم. در دیوار‌های کناری این مکان نقش برجسته‌هایی وجود دارد که از جمله موضوع آن‌ها می‌توان به سنگسار استپانوس و به‌ صلیب کشیده شدن حضرت عیسی اشاره کرد. کلیسا دارای سه ساختمان اصلی و برخی ساختمان‌های فرعی است که نمازخانه، اجاق دانیال و برج ناقوس، بخش‌های اصلی آن را تشکیل می‌دهند. این کلیسا در فهرست میراث جهانی یونسکو و آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه پشتاب اهر که قلعه پیشتو، پشتو و پیشتاب نیز نامیده ‌می‌شود، یکی از دژهای کهن در شهرستان اهر، استان آذربایجان‌شرقی به‌شمار می‌رود. قلعه پشتاب بر روی یکی از کوه‌های بلند به نام هشته سر، در ۱۲ کیلومتری هوراند و ۵۰ کیلومتری شمال‌شرقی اهر واقع شده ‌است. با قرارگیری در ارتفاع سه هزار متری، می‌توان آثاری چون پلکان و اتاقک‌های کنده‌شده بر سنگ را که از آن به‌جا مانده است، دید. حصارهای آن بسیار مرتفع و صخره‌ای بوده‌اند و دورتادورش را پرتگاه‌های عمیق احاطه کرده‌اند.

این قلعه تنها یک راه باریک برای ورود دارد. معبری از سمت شمال با ۲۲۰ پله سنگی و در سه سمت دیگر آن پرتگاه‌های مخوفی دیده می‌‌شود که قلعه را نفوذ ناپذیر ساخته‌اند. در ساخت دیوارهای قلعه پشتو از سنگ‌های لاشه‌ای، ملات گل رس، ساروج و تعدادی آجر استفاده شده است و قدمت آن‌ به دوره‌های اشکانی و ساسانی می‌رسد. این قلعه دارای آب‌انبار‌های متعددی است که بیشتر آن‌ها در سمت شمال و درون صخره‌ها کنده‌کاری شده‌‌اند.